Rozwój psychoruchowy małego dziecka jest uwarunkowany stanem jego układu nerwowego oraz środowiskiem zewnętrznym.
Rozwój psychoruchowy małego dziecka jest uwarunkowany stanem jego układu nerwowego oraz środowiskiem zewnętrznym (wpływem bodźców ze świata zewnętrznego). Tempo oraz przebieg rozwoju zdrowego dziecka jest różny dla każdego malucha. Natomiast każde dziecko dąży w swoim rozwoju do osiągnięcia umiejętności i funkcji charakterystycznych dla człowieka (siadanie, chód, chwytanie przedmiotów, mowa, zabawa itd.).
Dziecko urodzone przedwcześnie od początku narażone jest na:
- wczesne uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (OUN),
- rozwój w nieprzyjaznych warunkach szpitalnych (negatywne bodźce ze środowiska zewnętrznego).
Jeśli wystąpiło niedotlenienie lub krwawienie do OUN (tzw. wylewy dokomorowe), to wcześniak znajduje się w grupie ryzyka nieprawidłowego rozwoju psychoruchowego. Istotny jest stopień oraz miejsce uszkodzenia OUN, a także, w przypadku wylewów okołodokomorowych, ewolucja tego uszkodzenia (następstwem wylewów może być np. wodogłowie pokrwotoczne).
Jest to istotny czynnik, ale nie przesądzający - niejednokrotnie na swojej drodze zawodowej spotykałem wcześniaki z potwierdzonymi obrazowo (USG, CT - tomografia komputerowa, MRI - rezonans magnetyczny) dużymi uszkodzeniami OUN, których rozwój postępował zadziwiająco dobrze. Dzieci te nie będą prawdopodobnie w przyszłości sportowcami wyczynowymi, ale będą w stanie normalnie, samodzielnie funkcjonować.
Oczywiście im mniejsze uszkodzenie mózgu, jak w przypadku wylewu pierwszego lub drugiego stopnia, tym lepsze rokowania. Krwawienia trzeciego i czwartego stopnia najczęściej nie pozostają bez wpływu na przyszły rozwój dziecka.
Konsekwencjami wczesnego uszkodzenia mózgu mogą być w przyszłości:
- nieprawidłowy rozwój psychoruchowy, w tym:
- rozwój dysharmonijny (dziecko osiąga niektóre umiejętności na czas, inne zbyt późno, brak harmonii rozwoju);
- rozwój opóźniony (dziecko osiąga ważne stopnie rozwojowe późnej, niż przewidują normy);
- rozwinięcie zespołu mózgowego porażenia dziecięcego o różnych postaciach: hemipareza, dipareza (u wcześniaków najczęściej diplegia), tetrapareza (najcięższa postać mpdz)
- uszkodzenia wzroku i słuchu
- zaburzenia emocjonalne (nadaktywność, zaburzenia koncentracji, problemy z nauką).
Objawy kliniczne wielu uszkodzeń mózgu pojawiają się dopiero w 2.-3. roku życia, mogą to być również problemy wieku przedszkolnego, a nawet szkolnego.
Pomimo wielu czynników działających negatywnie na OUN (krwawienia, niedotlenienie, infekcje) dzieci urodzone przedwcześnie mają olbrzymią plastyczność mózgu i zdolność do kompensacji: funkcja komórek uszkodzonych zostaje przejęta przez sąsiednie komórki nerwowe. Ponadto wylewy (najczęstsza przyczyna uszkodzenia tkanki mózgowej) występują w pierwszych dobach życia dziecka, kiedy kora mózgowa, odpowiedzialna za ruch i myślenie, jest w trakcie kształtowania, a u dzieci urodzonych bardzo przedwcześnie - w ogóle niewykształcona. Dlatego obraz USG mózgu (najczęstsze badanie obrazowe OUN u wcześniaków) często rozmija się z obrazem klinicznym dziecka, czyli rzeczywistym rozwojem psychoruchowym.
Nie każdy wcześniak jest dzieckiem chorym. Niekiedy jednak trzeba pomóc dziecku pokonać pewne, często niewielkie, problemy. Już na oddziałach patologii noworodka niektóre wcześniaki wymagają specjalistycznych zabiegów, np. terapii oddechowej czy stymulacji i nauki jedzenia. Często rodzice są instruowani jak należy dziecko nosić, przewijać czy pielęgnować.
Na oddziałach dzieci układane są w prawidłowych pozycjach przy pomocy "gniazdek" (rękawów odpowiedniej wielkości wypełnionych styropianowymi kulkami). Ułożenia te ułatwiają dzieciom prawidłowe poruszanie rękami i nóżkami, zabezpieczają ich tułów i głowę przed asymetrią.
Czasem, w uzasadnionych przypadkach, terapia psychoruchowa zalecana jest przez lekarza jeszcze podczas pobytu w szpitalu. Należy podkreślić, że wszelkie działania fizjoterapeutyczne na oddziałach patologii noworodka są zminimalizowane ilościowo. Bodźce stymulujące są delikatne i najczęściej przyjemne dla noworodka i jego rodziców. Pewna wiedza i umiejętności przekazywane rodzicom zwiększają ich kompetencje rodzicielskie, ucząc pielęgnacji i opieki nad maluchem, które są nie tylko skuteczne, ale również wspomagają jego rozwój.
Po opuszczeniu szpitala ważna jest obserwacja rozwoju dziecka. Maluch powinien być monitorowany przez pediatrów neonatologów w poradni dla wcześniaków. Lekarz sam podejmie decyzję o skierowaniu dziecka do specjalisty neurologa lub ortopedy, jeśli zauważy jakiekolwiek nieprawidłowości. Nie jest to jednoznaczne ze stwierdzeniem stałych zaburzeń neurologicznych. Pediatrze bardzo trudno jest rozstrzygnąć, szczególnie u bardzo małych dzieci, czy niepokojące symptomy lub opóźnienie psychoruchowe mają podłoże neurologiczne. Nawet specjalista neurolog nie jest w stanie postawić stuprocentowej diagnozy u bardzo małego dziecka.
Natomiast, jeśli wcześniak ma mocno obciążony wywiad zdrowotny (znajduje się w grupie ryzyka) oraz jego rozwój psychoruchowy budzi wątpliwości, lekarz na pewno skieruje dziecko na terapię do specjalisty rehabilitacji (fizjoterapeuty). Często nawet przy niewielkich zaburzeniach w rozwoju dziecka pediatra neonatolog może skierować rodziców na instruktaż pielęgnacyjny oraz zalecenie ćwiczeń do domu, aby rodzice sami usprawniali malucha.
Bardzo ważne są własne obserwacje rodziców, wszystkie swoje obawy, wątpliwości i niepokoje związane z rozwojem pociechy powinniście sygnalizować lekarzowi. Jednocześnie nie należy szukać w swoim dziecku tylko nieprawidłowości, ponieważ zaburza to znacznie kontakt z maluchem i rodzi olbrzymie stresy. Interpretacja zaburzeń rozwojowych jest trudna i często prowadzi do mylnych wniosków, a co sie z tym wiąże ogromnych i niepotrzebnych niepokojów u rodziców.
Dlatego ważne jest obserwowanie i postrzeganie dziecka w sposób "normalny". Trzeba uzmysłowić sobie, jak taki mały człowiek funkcjonuje: że powinien na nas patrzeć, skupiać wzrok, uśmiechać się do nas, wodzić wzrokiem za zabawką. Podczas przewijania zaobserwujmy, czy maluch reaguje na nasze zaczepki, czy jego ciało nie układa się uporczywie w jedną stronę (ta asymetria, nawet jeśli występuje, najczęściej jest przejściowa). W określonym wieku dziecko powinno zacząć chwytać zabawki. Trzeba zwrócić uwagę, w jakich pozycjach dziecko nie lubi leżeć. Bardzo ważne jest rozpoczęcie wokalizacji (wydawania dźwięków). Rodzice muszą również zwrócić uwagę na jedzenie dziecka - czy maluch sprawnie je, nie krztusi się, przybiera na wadze. Należy również obserwować malucha pod kątem aktywności - czy dużo się rusza, czy też ruchy są bardzo ubogie.
Popularną formą oceny dziecka jest porównywanie go z rówieśnikami, jest to jednak metoda bardzo nieobiektywna, a także potencjalnie stresująca dla rodziców, który martwią się, że ich dziecko nie potrafi jeszcze robić tego, co dziecko znajomych. Zazwyczaj okazuje się później, że ta sama umiejętność pojawia się i u naszego dziecka, które z kolei wyprzedza rówieśników w innych sferach rozwoju.
Należy także pamiętać, że wcześniaki rozwijają się troszkę inaczej, że odruchy wczesnoniemowlęce oraz napięcie mięśni ewoluują odmiennie od dzieci urodzonych o czasie. Trzeba też wiedzieć, że normy rozwojowe są szerokie i dziecko, które w siódmym miesiącu nie siedzi, nie musi być chore - może po prostu mieścić się w dolnej granicy normy.
Proszę pamiętać, że aby dziecko mogło maksymalnie wykorzystać swój potencjał, potrzebne są pozytywne bodźce środowiskowe, a więc przede wszystkim Wy - rodzice. Wasza dobra kondycja psychofizyczna, radość i spokój bardzo dobrze wpływają na właściwy rozwój dziecka. Kochajcie je, cieszcie się nim i spodziewajcie się najlepszego.
Tekst udostępniony przez www.wczesniak.pl: Mgr Artur Bartochowski, fizjoterapeuta z IMiDz w Warszawie