Gdy okazuje się, że niemowlę potrzebuje wsparcia rehabilitanta, słyszymy w wygaszaniu czy hamowaniu odruchów pierwotnych, co to może oznaczać i czy to źle, że nasze dziecko je posiada?
Wszystko, co chcielibyście wiedzieć o odruchach noworodkowych (pierwotnych) a nie wiedzieliście, kogo zapytać. Czasem, gdy okazuje się, że niemowlę potrzebuje wsparcia rehabilitanta, słyszymy w wygaszaniu czy hamowaniu odruchów pierwotnych, ale w rzeczywistości nie wiemy, co to może oznaczać i czy to źle, że nasze dziecko je posiada?
Zacznijmy od samego początku....
W momencie porodu następuje bardzo gwałtowna zmiana środowiska życia. Tuż po narodzinach - dziecko szuka tego, co utraciło wraz z przyjściem na świat. Stara się odnaleźć cudowne chwile spędzona w brzuchu u mamy. Było ciepło, choć w pewnym momencie ciasno, ale przytulnie a przede wszystkim bezpiecznie i spokojnie. Wraz z przyjściem na świat dociera do malca ogrom bodźców, a maluch nie potrafi ich zinterpretować. Każda zmiana temperatury, nagły dźwięk, zmiana światła, zmiana pozycji, czynności pielęgnacyjne to wszystko wywołuje dość gwałtowane reakcje u noworodka. Nagle musi zacząć samo pobierać pokarm, samo oddychać i dążyć do zaspokajania swoich potrzeb. Jego stabilny świat zmienia się w świat chaosu, do którego powoli musi się przystosować. Aby przeżyć pierwsze tygodnie natura wyposażyła nas właśnie w odruchy pierwotne.
Czym jest odruch pierwotny?
Odruchy pierwotne pozwalają dziecku na reakcję na nowe bodźce ze środowiska. Są to reakcje zupełnie automatyczne niezależne od naszej woli, bo generowane są nie w korze mózgu a w rdzeniu kręgowym. Cechą tych odruchów jest to, że mają one ograniczony czas występowania i dzięki ich wygasaniu, zanikaniu mogą tworzyć się nawyki kontrolowane. Odruchy pierwotne powinny wygasnąć do 6 miesiąca życia dziecka.
Odruchy pierwotne stanowią fundament dla dalszego rozwoju. Są one bazą do późniejszych odruchów posturalnych.
Kiedy odruch pierwotny staje się nieprawidłowy?
Jeśli czas ich trwania wydłuża się do 6-12 miesiąca życia dziecka, określa się je, jako nieprawidłowe. Może to świadczyć albo o niedojrzałości układu nerwowego albo czasem o poważniejszych problemach w układzie nerwowym ( zazwyczaj wtedy pojawia się wiele innych towarzyszących problemów). Takie przetrwałe odruchy pierwotne mogą spowodować utworzenie niedojrzałych schematów zachowań, które będą dominować i tak dziecko, które będzie miało 2 lata, będzie nam prezentować wzorce zachowań jak niemowlę.
Odruchy pierwotne i konsekwencje ich nie wygaśnięcia w odpowiednim momencie?
Odruch Moro
jest charakterystycznym odruchem pierwszych 3-4 miesięcy, pojawia się już w 9 tygodniu życia płodowego. Jest to instynktowna reakcja na zagrożenie, mająca na celu przywoływać pomoc i alarmować. Objawia się nagłym pobudzeniem, czasem poprzedzającym krzyk chwilowym zamarciem, zdumieniem. Dziecko wyrzuca ramiona symetrycznie od ciała, robiąc gwałtowny wdech, aby za moment objąć rękami ciało, co ułatwia mu wydech. Podczas Moro dochodzi do uaktywnienia reakcji walki i ucieczki a wyniku tego może dojść do uwolnienia hormonów stresu, przyspieszenia oddychania i bicia serca oraz wzrostu ciśnienia krwi. Są to typowe objawy fizyczne uwolnienia hormonów stresu. Jeśli podczas codziennej pielęgnacji odruch Moro pojawia się często, może być to dla nas sygnał, aby te czynności wykonywać jeszcze wolniej, delikatniej.
Skutki przetrwałego odruchu Moro
Odruch Moro ostatecznie powinien wygasnąć do 6 miesiąca życia, jednak już w 4 miesiącu powinien być widoczny w niewielkim zakresie. Jeśli utrzyma się on ponad 6 miesiąc życia, lub będzie bardzo intensywny jeszcze w 4-5 miesiącu, będzie to powodem utrzymujących się nadmiernych reakcji na zaskoczenie (nagły dźwięk, hałas, zmianę pozycji) i dziecko będzie w stałym stanie gotowości, będzie balansować na granicy reakcji walki i ucieczki. Pojawia się błędne koło - odruch pobudza hormony stresu a te powodują wzrost wrażliwości na bodźce i takie reakcje stają się w końcu dla dziecka naturalne. Moro jest jedynym odruchem pierwotnym, który w jakiś sposób związany jest z każdym ze zmysłów. Jest niezbędny, stanowi podstawę dobrego rozwoju jednak, jeśli nie wygaśnie, może mieć daleko idące konsekwencje w dalszym życiu człowieka.
Świat dziecka z przetrwałym odruchem Moro, to świat pełen bodźców, jaskrawego światła, drażniących dźwięków. System sensoryczny nie potrafi filtrować wszystkich bodźców, odrzucać tych nieistotnych.
Takie dzieci są często bojaźliwe, trudno nawiązują kontakty, lub wręcz przeciwnie są nadmiernie pobudzone, aktywne, lubią okazywać dominację.
Odruch Palmara (dłoniowo - chwytny)
pojawia się w 11 tygodniu życia płodowego. Noworodek reaguje zaciśnięciem dłoni i palców w momencie dotyku czy nacisku na dłoń. Obserwując noworodka widzimy, że ma on zaciśnięte dłonie przez większość czasu, ale z biegiem dni, zaczyna coraz częściej rozluźniać dłonie. Około 4-6 miesiąca życia, odruch dłoniowo- chwytny powinien zostać przekształcony tak, aby dziecko mogło już utrzymywać zabawkę między kciukiem a palcem wskazującym w tzw. chwycie pestkowym. W tym okresie dziecko po chwyceniu zabawki trzyma ją i wypuszcza przez przypadek. Dopiero po pewnym czasie, pojawia się świadome wypuszczanie zabawek z ręki i staje się to zazwyczaj ulubioną zabawą dziecka na pewnie czas.
Odruch chwytny niewyciszony w odpowiednim momencie będzie mieć negatywny wpływ na koordynację motoryki małej, mowy i wydawania dźwięków. Niemowlęta, które trafiają do logopedy, mają zawsze wykonywane ćwiczenia rąk, gdyż motoryka mała jest związana właśnie z rozwojem mowy.
Skutki przetrwałego odruchu Palmara
Przede wszystkim osłabiona może być zręczność manualna, jeśli nie rozwinie się chwyt pestkowy dziecko nie będzie umiało trzymać długopisu czy ołówka. Mogą pojawić się trudności w mowie, w skutek słabej kontroli mięśni odpowiedzialnych za artykulację i trwającego powiązania miedzy ręką a ustami. Przetrwanie odruchu chwytnego może też stać się przyczyną nadwrażliwości dłoni.
Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS)
zwany także wzorcem asymetrycznym jest obecny od 18 tygodnia życia płodowego do około 6 miesiąca życia. Jest widoczny, gdy dziecko zwróci głowę na bok, wtedy po stronie twarzy noga i ręka dziecka prostuje się zaś od strony potylicy obie kończyny pozostają zgięte.
Jest to bardzo ważny odruch, który już w życiu płodowym ułatwia kopanie, rozwija napięcie mięśniowe i stymuluje układ przedsionkowy.
Powinien być w pełni rozwinięty przed przyjściem dziecka na świat, gdyż ułatwia przechodzenie dziecka przez kanał rodny. Naukowcy twierdzą, że ATOS wraz z odruchami prostującymi szyi oraz odruchem Galanta nadaje stawom biodrowym i obręczy barkowej elastyczność i ruchliwość. Zależność ta działa też w drugą stronę gdyż proces porodu umacnia ATOS i inne odruchy tak, aby prawidłowo spełniały swoją funkcję w pierwszych miesiącach życia.
U noworodka leżącego na brzuszku to ATOS umożliwia zwrócenie głowy na bok zapewniając tym samym przepływ powietrza. Powoduje także zwiększenie napięcia mięśni prostowników, pozwala ćwiczyć ruchy na bok, co stanowi fundament późniejszego ruchu sięgania po przedmioty.
W wieku 6 miesięcy ATOS powinien wygasnąć umożliwiając w ten sposób rozwój dalszych umiejętności, które przy jego obecności nie byłyby możliwe np. pełzanie raczkowanie. Zbyt długa obecność wzorca asymetrycznego będzie negatywnie wpływać na możliwość osiągania dalszych umiejętności. Oczywiście możemy zauważać jeszcze po 6 miesiącu pewien wpływ wzorca asymetrycznego, ale na pewno nie powinien występować z natężeniem charakterystycznym dla 2- 4 miesiąca życia.
Skutki przetrwałego odruchu ATOS
Dziecko, u którego ATOS nie wyciszył się, będzie miało problemy z płynnym, naprzemiennym pełzaniem na brzuchu a potem z przyjęciem pozycji czworaczej i raczkowaniem. Pełzanie i pozycja czworacza są bardzo ważnymi elementami rozwoju, gdyż umożliwiają integrację układu przedsionkowego z innymi zmysłami oraz dalszego rozwoju koordynacji oczy - ręce. Pamiętajmy jednak, że o ile pełzanie i przyjęcie pozycji na czworaka są to obowiązkowe etapy rozwoju dziecka, o tyle nie każde dziecko musi raczkować.
Na dalszym etapie rozwoju przetrwały wzorzec asymetryczny będzie zaburzać poczucie równowagi u dziecka uczącego się chodzić, dziecko zwracając głowę w jedną stronę, będzie powodować wyprost kończyn w tą samą stronę lub choćby tylko wzrost napięcia prostowników, zaburzając w ten sposób utratę środka równowagi.
Kolejny problem może pojawić się w przekraczaniu linii środka, czyli z jednej strony ciała na drugą. Wtedy 6 miesięczny maluch nie będzie potrafił przekładać przedmiotów z jednej ręki do drugiej. W późniejszym życiu, mogą pojawić się kłopoty z lateralizacją tzn. dziecko będzie, jako dominujących używać prawej ręki i lewego oka, czy prawej nogi i lewej ręki. W czasie chodu czy skakania, dziecko może wykonywać ruchy jednostronne zamiast naprzemiennych.
Ciekawostka. Niewykształcone odruchy MORO oraz ATOS mogą być jedną z przyczyn zespołu nagłej śmierci niemowląt (SIDS), gdyż MORO wyzwala mechanizm nagłego budzenia się zaś ATOS zapobiega leżeniu noskiem w dół w pozycji na brzuchu.
Odruch szukania
pojawia się między 24 a 28 tygodniem ciąży i jest obecny do 3-4 miesiąca życia. Objawia się, gdy delikatnie dotkniemy skórę w okolicy kącika ust, powodując, że dziecko odwróci główkę w tą stronę wysunie także języczek, w gotowości do ssania. Odruch szukania wraz z odruchem ssania umożliwia dziecku zwrócenie się w kierunku pokarmu i otworzenie ust, tak aby mogło uchwycić pierś czy butelkę.
Skutki przetrwałego odruchu szukania
Przetrwały odruch szukania powoduje nadwrażliwość dotykową w rejonie ust oraz niedojrzałe reakcje na dotyk w rejonie warg. Rozwój właściwych ruchów języka koniecznych do żucia tym samym do pobierania pokarmów stałych będzie utrudniony, co może stać się przyczyną ślinienia nawet do wieku szkolnego gdyż nie będzie wykształcona prawidłowa kontrola aparatu mięśniowego przedniej części jamy ustnej.
Odruch grzbietowy Galanta
pojawia się w 20 tygodniu życia płodowego. Jest aktywny po urodzeniu a jego wygaszenie następuje między 3 a 9 miesiącem życia. Wywołujemy go, gdy w ułożeniu na brzuszku dotykając pleców po jednej stronie kręgosłupa - dziecko zgina biodra o 45 stopni w stronę bodźca. Odruch ten powinien być taki sam po obu stronach pleców. Odruch Galanta aktywny jest w czasie porodu, ułatwiając dziecku przedostanie się przez kanał rodny.
Zaobserwowano ze odruch ten jest obecny dłużej u dzieci, które mają problemy z kontrolą pęcherza moczowego, moczeniem nocnym w wieku ponad 5 lat.
Skutki przetrwałego odruchu Galanta
Przetrwanie tego odruchu po jednej stronie ciała, może mieć negatywny wpływ na postawę i chód, a także przyczyniać się do powstawania skoliozy.
Odruch toniczny błędnikowy
to odruch, który wywołany jest przez ruch głowy powyżej lub poniżej linii kręgosłupa. Odruch ten w zgięciu (ruch głowy powyżej linii kręgosłupa) pojawia się w życiu płodowym i wygasa do 4 miesiąca życia dziecka. W wyproście odruch pojawia się w czasie porodu, gdy dziecko wkracza do kanału rodnego i jest w pełni obecny przy urodzeniu. Objawia się przez wyprost rąk i nóg w momencie wyprostu głowy - ruchu poniżej linii kręgosłupa. Wygaszanie odruchu tonicznego wyprostnego zachodzi stopniowo, powoli aż do 3 roku życia.
Odruch toniczny błędnikowy umożliwia niemowlęciu przejście z pozycji pełnego zgięcia do pozycji wyprostu, a przez to ćwiczy ono równowagę, czucie głębokie i mięśnie.
Skutki przetrwałego odruchu toniczno błędnikowego
Przetrwanie odruchu tonicznego może stać się przyczyna problemów z pełzaniem i raczkowaniem.
W późniejszym okresie występowanie szczątkowego odruchu tonicznego może stać się przyczyną nieprawidłowej postawy - garbienia się lub chodzenia na placach.